Allaaserisaq: Issittumi silap pissusia pillugu oqallinnerpassuarni aallaavigineqarpoq. Sermersuattali aakkiartupiloornerani nunarsuatsinni siuttut aamma uagut; maani najugaqartugut

All. Nunalerinermut, Imminut Pilersornermut, Nukissiutinut Avatangiisinullu Naalakkersuisoq Kalistat Lund

Sermersuarput nunarsuarmi silap pissusiata allanngoriartorneranit allanngoriartortinneqarpoq
Kalaallit Nunaat aamma silap pissusiata allannguutaasa Sermersuatsinnut sunniutai suli nunani tamalaani ilisimatusarfigineqarput tusagassiorfinniillu eqqumaffigineqarlutik. Tuluit misissuine-rat qanittukkut saqqummertoq politikerinit, ilisimatusartunit isummersortunillu annertuumik oqaaseqarfigineqartoq, Kalaallit Nunaata qorsooqqinneruleriartorneranik takutitsivoq.

Nunatta qorsooqqinnerulernera, taamatummi isumalittut naalakkersuinikkullu taarusunneruga-luarakku, tassaanngilaq qorsooqqinnermik oqaluttuaq, ilisimatusartut misissuinermini oqaatigi-saat. Tassanimi inerniliissutigineqarpoq, (“aammaloorluni”, taamatut allakkusunnarluni) Sermer-suarput sukkasoorujussuarmik aakkiartortoq. 1980-imiit 2010-mut qaammataasaniit assilisat, mi-sissuinermi takutinneqartut imminnut assersuunneqarnerisa takutippaat, ukiut qulikkaat pingasut ingerlanerini Sermersuarmiit sermeq Albaniatut (tassa Jyllanditut) angitigisoq aassimasoq. Ser-mersuaq, nunatta anginerujussuanut ilisarnaataasoq, aammalu suli nunarsuup ilaatut tikinneqarsi-manngisaannartutut alapernaannarsiartuinnartoq, annertuunerpaanik misigisaqarusuttut kisimik angallavigisaat, qangaaniilli ilisimasatsinnik iliorpoq: Sakkortuumik kuuppoq. Tamatta paasisa-riaqarparput, aamma Sermersuaq aniatitsisunit ungasikkaluarluni nunarsuarmi silap pissusiisa allanngoriartorneranit eqqugaammat. Kikkulluunniit, aammaluunniimmi uagut, silap pissusiata allannguutaasa kingunerinut annertuunut pisooqataanngitsutut oqarsinnaanngilagut. Nunarsuaq ullumikkut ilisimasarput – aamma ippassaq ilisimasimasarput – isiginnaartuliulluta tunngavimmigut allanngoriartorpoq.

Silarsuarput maanngaanniit aallartippoq
Naalakkersuisuniit misissuineq aammaloorluni Kalaallit Nunaata nunani tamalaani silap pissu-sianik suliaqarnermi annertuumik alloriartariaqarneranut, aamma silap pissusiata oqallisigineqar-neranut sunniuteqartariaqarnitsinnut assersuutissatut ersarissutut isigaarput. Nunarput nunarsua-tsinni silap pissusianik ilisimatusarfittut pingaaruteqarluinnarpoq, kisiannili aallussinerup innut-taasunut Issittumi najugaqartunut sangutinneqarnissaa pisariaqarluinnartoq takutissallugu Naa-lakkersuisunut pingaaruteqarpoq. Aammaloorluta erseqqissaatigisariaqarparput malartaallutalu aalajangiusimaniartariaqarlugu Sermersuarput ataqqinartoq kisimi nunani tamalaani gassinik silaannarmik kissakkiartortitsisunik aniatitsinerujussuarmit sunnersimaneqanngimmat. Ania-titsinerit aamma uagutsinnut inunnut, maani najugaqartunut annertoorsuarmik sunniuteqarnerlup-put. Ajoraluartumik pisarnertut tuluit misissugaat tusagassiorfitsigut oqaaseqarfigineqartarnerini inuit maani najugaqartut puigorneqarput. Najukkani innuttaasut, ulluinnarni silap pissusiata allannguutaasa qeqqanni inuusut atugaqartullu aallunneqartariaqarnerat ersarilluinnaraluartoq saqqummiunneqarneq ajorpoq.

Oqaaluuserineqarneq ajorpoq. Allaallumi taaneqarneq ajorpoq.

Sumiiffiup saaniikkaanni, qulaaniit isigigaanni angallavigigaannilu annertulluinnartutut, tikin-neqarsinnaanngitsutut sunnerneqarsinnaanngitsutullu misiginarsinnaasup aakkiartornermut as-sersuussinermut tunngavigineqarnerani Albaniatut angitiginera takorlooruminaassinnaavoq. Taamatuttaaq nassuerutigisariaqarpara, innuttaasut Issittumi najugaqanngitsut maani inunnik najugaqartoqarnera takorlooruminaatsissinnaammassuk. Tassalu paasissallugu nunarsuarmi qeqertat annersaanni, sermerujussuarmik, kisiannili annikilliartortumik qallersimanqartumi inunnik najugaqartoqartoq.

Kisiannili taamaattoqarpoq. Taamaattumik aamma silap pissusiata allannguutaasa uagut, nunar-suup “avinngarusimasortaani” najugaqartugut inuusugullu sunneraatigut, nunani tamalaani inuia-qatigiinnit akuersaarneqarnissaa, paasineqarnissaa annilaanganermillu takutitsisoqarnissaa Naa-lakkersuisunut pingaaruteqartorujussuuvoq. Nunarsuup immikkoortuani angerlarsimaffitsinnik taassallugu nuannarisatsinni.

Silarsuarput maanngaanniit aallartittoq.

Silap allannguutai ataatsimoortut ataatsimoorluni, kisiannili allanngorartunik suliniuteqarto-qarnissaanik pisariaqartitsiviupput
Ukiup aallartinnerani silap pissusianik peqquteqartumik ajornartorsiornerit kingunerisaannik aa-lisartunut, piniartunut nunalerisunullu ikiorsiissutit qinnutigineqarnerini, silap allannguutaasa aamma uagut inuit, Issittumi najugaqartut inuussutissarsiutitsinnut sunniuteqarnerinik misigisa-qartitsisut ersarisseqqippoq malunniullunilu. Tassalu atukkatigut pissutsit sunnerneqartarnerat kisimi annertusiartunngilaq: silap pissusiata allannguutai kulturikkut pinngortitamut, inuunitsinni tunngavitsinnut kulturitsinnullu atanitsinnik nikisitsipput. Ukiuni untritilikkaani aalisarneq, pi-niarneq nunalerinerlu inuiaqatigiinni najukkatsinni pingaarnertut aallaaviusimapput – kisiannili inuussutissarsiutit taakku silap pissusiata allannguutaannit sakkortuumik eqqugaapput. Eqquineq ima sakkortutigaaq, allaat qangaaniilli inooriaaserput annertuumik toqqaannartumillu ulorianar-torsiortinneqarluni.

Nipitta – Nunap Inuiisa nipaata – nunani tamalaani oqalliffinni tusaaneqarnissaa, akuutinneqar-nissaa, minnerunngitsumillu ataqqineqarnissaa pingaaruteqarluinnarpoq. Taakkununnga inuit inuussutissarsiutiminnik ingerlatsisinnaajunnaartut ilaquttaminnillu nerisassaqartitsisinnaajun-naartut nipaat ilaapput. Oqaluttuarisaanerup sakkortuunik atugaqartilluta ilinniartippaatigut, najukkani inuiaqatigiit pineqartorpiaat eqqarsaatiginagit akuutinnagillu aalajangiisarnerit amer-lanertigut nammagassanik oqimaaqatigiinngitsunik inooqatigiinnermullu naapertuutinngitsunik kinguneqartartut. Taamaattumik aaqqiissutissanut uagut, meeqqatta ernuttattalu siunissatsinnut sunniuteqartussat ineriartornerinut akuutinneqartarnissarput pillugu Naalakkersuisuniit uteriiser-tuassaagut. Najukkani innuttaasut Nunallu Inuiisa silap pissusiata allannguutai pillugit ilisima-saasa akuutinneqartarnissaat, silap pissusiata ajornartoorfiunerata suminngaanniit aallaaveqar-neranik, aamma qanoq ililluta ataatsimoorluta aaqqiissutissanik nassaarsinnaanitsinnik paasin-ninnissamut tunngavissanik pilersitsinissamut pingaaruteqarpoq. Taamaattumik aamma nunami namminermi silap pissusianut periusissianik ineriartortitsinermi najukkani innuttaasut aallaaviga-lugit ingerlatsinermi najukkani innuttaasut akuutinneqarnissaat Naalakkersuisunut pingaaruteqar-poq.

Silap pissusiani ajornartoornernut aaqqiissutissat ineriartornerini – taakkulu atuutsinneqalertarne-rini sulissutigineqartarnerinilu – nunat pisuunerpaat ineriartorsimanerpaallu salliussapput. Ataa-tsimoortumik, kisiannili allanngorartumik akisussaaffeqarnissaq Silap Pissusianut Isumaqatigiis-summi aamma Parisimi isumaqatigiissummi tunngavigineqarput, taakkulu tunngavigalugit nunar-suarmi nunat tamarmik silap pissusiata allannguutaannut akiuiniarnissamut akisussaaffeqarput, kisiannili nunat inerisimanerpaat immikkut ittumik akisussaaffilerneqassallutik. Tamanna aamma silap pissusianut akisussaaffeqarnermut atugassatut naapertuunnerpaavoq, Parisimi isumaqati-giissummi anguniakkat angussagutsigit nunanut pisuunerpaanut ineriartorsimasunullu inissinne-qartariaqarmat takutinneqartariaqarlunilu. Nunarsuatsinni nunat tamarmik silap pissusianut aki-sussaaffeqarnerat qimmitut qimuttutut siaarsimavoq, kisiannili taamaakkaluartoq nunat angisuut ittoqutitut iliuuseqarnissaat naatsorsuutigisariaqarparput.

Nunat annerit akisussaaffimmik annerpaamik nammattariaqarnerat nammattussaanerallu Kalaallit Nunaanni iliuuseqannginnissatsinnik isumaqanngilaq. Soorunami taamaaliussaagut, naak nunatsinni oqaluttuarisaaneq eqqarsaatigalugu (ullumikkullu) aniatitagut annikitsuaraagaluartut. Silap pissusiani ajornartoorneq, nunap killeqarfiinik ilisimasaqanngitsoq nunarsuarmi ajornar-toorfiusoq, aammalu ajornartorsiutaasoq ataatsimoorluni iliuuseqartoqanngippat qaangerneqar-sinnaanngitsoq nassuerutigigatsigu taamaaliussaagut. Taamaattumik Naalakkersuisuniit isuma-qarpugut – Inatsisartunit tamarmiusunit annertuumik tapersersorneqarluta – silap pissusiani ajor-nartoorneq aaqqiiffiginiarlugu akisussaaffimmik tiguseqataasariaqarluta. Taamatulli assersuusio-rnermi ersarissassallugu pingaaruteqarpoq, iliuuserisatsinnut nunami namminermi pissutsit, isu-malluutigut, pisinnaasagut oqaluttuarisaanerpullu eqqarsaatigalugu sunniutigisagut aallaaviusutut isigineqassapput. Aamma manna Parisimi isumaqatigiissutip atuutilernissaa sioqqullugu Naalak-kersuisut nunatsinni suliffeqarfinnut, innuttaasunut aalajangiisartunullu apuutissallugu pingaar-tinneqarpoq: Parisimi isumaqatigiissummut ilaalissaagut – taamaattumillu silap pissusiata allannguutaannut ataatsimoortumik sorsunnermi tapersiisassaagut. Tamannali inuiaqatigiinni najukkatsinni aningaasaqarnikkut siuariarnissaq ineriartortitsinissarlu periarfissaqarfigalugit ingerlatissavarput. Taamaattumik anguniagassagut aamma nammineerluta aalajangersassavagut. Aammalu immikkoortut suut ilaatinneqassanersut nammineerluta aalajangissavarput.

Piujuartitsiviusumik siunissaqarnissamut oqaluttarfiit saniatigut allanik pisariaqartitsisoqar-poq
Naalakkersuisut isumaqarluinnarput, silap pissusianut aningaasaliissutinik nunarsuaq tamak-kerlugu – aammalu soorunami Kalaallit Nunaanni – Nunap Inuii pissarsisinnaasariaqartut. Taa-matuttaaq isumaqarluinnarpugut, silap pissusianut aningaasaliisarneq pisunut, Nunap Inuiisa silap pissusiata allannguutai peqqutaallutik annaasaqarfigisaannut ajoqusiiffigineqarfigisaannul-lu, imaluunniit silap pissusianut akiuiniarluta suliniutinut aningaasaliiffigineqartussaatilluta atuu-tsinneqartariaqartoq. Ullumikkummi taamaanngilaq. Kisianni Parisimi isumaqatigiissummut ilaa-lernitsigut silap pissusia pillugu isumaqatiginninniarnerni nunarsuarmi siuttut oqaloqatigisinnaa-lissavagut, taamaalillutalu Kalaallit Nunaata soqutigisaasa siunissami isumaqatiginninniartarnerni annertunerusumik isumagineqartalernissaat qulakkeersinnaalis-sallugu.

Silap pissusia pillugu isumaqatiginninniarnerni nunarsuarmi siuttunik oqaloqateqarsinnaaler-nerput isumalluarnartuuvoq. Taamaalilluta unammilligassatta pisariaqartitattalu erseqqissaa-tiginissaannut aallaavissaqalissaagut. Taamaalilluta inuit maani najugaqartugut sermersuup aakkiartorneratigut, immap qaffakkiartorneratigut aammalu inooriaatitsinni akornusersorne-qarnikkut kingunerisat takusinnaalereerivut malugisinnaalereerlugillu nunarsuarmi siuttunut tamanut erseqqissaatiginissaannut periarfissaqalerpugut. Tamatumani ataatsimik taasisinnaa-lernerput kisimi apeqqutaanngilaq: matumanimi aamma ilisimasatta, ileqqutta paasisinnaassu-seqarnittalu ataqqineqarnissaat pineqarpoq.

Tassami kulturikkut kingornussatta pigiinnarnissaat, Nunap Inuiisa pisinnaatitaaffiisa qulakkeer-nissaat, aammalu meeqqatta siunissami piujuartitsiffiusumik inuunissaannik qulakkeerinissaq nunani tamalaani oqaluttarfinnut qaqisinnaanermiit annertunerujussuarmik pisariaqartitsiffiuvoq. Aalajangersimasunik iliuuseqarnissaq isumalluuteqarnissarlu pisariaqartipparput. Tassani silap pissusianut aningaasaliissutissat Kalaallit Nunaanniinnanngitsoq, aammali nunarsuaq tamakkerlugu Nunat Inuiinut pingaaruteqarput.

Oqaluttuaq eqqortoq oqaluttuarineqartariaqarpoq
Taamaattumik nunarsuarmi siuttut isummersortartullu Sermersuatta aakkiartornera oqaluuserile-raangassuk nuannaartarpunga. Sakkortuunik annilaangassuteqarnitsinni allanit misiginneqatigine-qarnerput iluarisimaarnarpoq qiimmaallannarlunilu. Kisiannili nipituuliorluni oqaluttoqartillugu innuttaasut, Sermersuup avatangiisigisai puigortarpaat, taamaalillutillu oqaluttuap pingaarner-paartaa eqqortumillu oqaluttuarnissaq puigortarlugu. Oqaluttuarlu taanna puigorneqarpat uagut namminneerluta allannguutit inooriaatitsinnut kingunerisai pillugit nipituuliortariaqarpugut. Uagununa oqaluttuarisaanerput. Uagununa ulluinnarni inuunerput. Uagununa pillugu oqaluttuaq ilumoortoq – oqaluttuaq ilumoortoq ilanngullugu oqaluuserisariaqagaat. Minnerpaamillu eq-qumaffigalugu tunniusimaffigalugulu tusarnaartariaqagaat.

Taamaattumik neriuppunga – siunissamullu qaninnerusumut isumalluarfigalugu – nunarsuatsinni aalajangiisartut Sermersuatta aakkiartornera nipituuliutigalugu oqaluuserigaangamikku: uagut, maani najugaqartugut oqaloqatigissalluta oqaluuserissallutalu eqqaamasassagaat. Issittormi tassaaginnanngilaq sumiiffik ungasissorsuarmiittoq aakkiartortorlu. Uagut, maani najugaqartuu-sugut sermersuup aakkiartorneranut saarliulluta isiginnaartuinnaanngilagut; tassami tamatuma kingunerisaanik toqqaannartumik eqqugaavugut. Issittoq inuit millionillit angerlarsimaffigaat. Silarsuarput tassanngaanniit aallartippoq. Oqaluttuaq taanna oqaluttuarineqartariaqarpoq. Taman-na kinaassutitsinnut, kulturitsinnut, angerlarsimaffitsinnut ataatsimoorlutalu siunissatsinnut pingaarutilimmik isumaqarmat.

Annertunerusumik paasisaqarusunnermi naalakkersuisup allattaa Manasse Berthelsen tlf.: 34 56 03/54 88 68-imut imaluunniit e-mail: pan@nanoq.gl aqqutigalugu attaveqarfigineqassaaq.

Misissuinerit aamma Kalaallit Nunaata Parisimi isumaqatigiissummut ilaalernera pillugu paasissutissat
Kalaallit Nunaanni silap pissusiata allannguutai Issittumi tamarmiusumi malunnarnerpaapput. Kalaallit Nunaata Sermersuata, sermip sisujartorfiisa sermillu qaavisa aakkiartorneri 1980-ikkunili annertusisimapput, tamatumalu peqatigisaanik Kalaallit Nunaata sermeqanngitsortai annertusiartupiloorsimapput. Issittumi silap pissusiata allannguutaasa avatangiisinut sunniutai Kalaallit Nunaata nunataasa sermeqarfiunngitsut annertoorsuanngornerisigut, alliartornerisigut sukkasuumillu ineriartornerisigut ersarinnerpaamik takuneqarsinnaapput.

Issittumi silap pissusiata allannguutai nunarsuarmi agguaqatigiissitsinermut sanilliullugu sisamariaammik sukkanerusumik ingerlapput. Parisimi isumaqatigiissummi anguniakkanit ataaseq nunarsuup kissakkiartornerata suliffissuaqalernissaq sioqqullugu annertussusiusunut naleqqiullugu 2 grader celcius inorlugit, ajornanngippallu 1,5 grader celciusinik annertussuseqalersillugu killiliisoqarnissaanut tunngasuuvoq. Nunarsuup kissakkiartornerani 2023-mi 1,1 grader celcius anguneqarpoq.

Kalaallit Nunaata Parisimi isumaqatigiissummut ilaalernerani Naalakkersuisut nunami namminermi silap pissusianut periusissiamik, innuttaasunik, inuussutissarsiortunik inuiaqatigiinnilu inuinnarnik akuutitsiviusumik suliaqartussanngorput. Nunami namminermi silap pissusianut periusissiaq Kalaallit Nunaata nunami namminermi silap pissusia pillugu FN-imut ilanngussisarnissaanut (aammattaaq Nationally Determined Contributions-imik imaluunniit NDC-mik taagorneqartoq) tunngaviliissaaq. Taassuma Kalaallit Nunaanni silap pissusianut anguniakkat imarissavai, taakkununngalu gassinik silaannarmik kissakkiartortitsisunik aniatitsinerup annikillisinnissaanut anguniakkat ilaatinneqassapput.